Dr. Jolanda Lindenberg over oud worden: ‘Denk vanuit mogelijkheden in plaats van beperkingen’

Voor Leven Lang Leven spraken we met dr. Jolanda Lindenberg, sociaal-cultureel antropoloog en wetenschappelijk staflid bij de Leyden Academy on vitality and ageing. Ze houdt zich bezig met onderwerpen als maatschappelijke participatie, eenzaamheid en beeldvorming rondom ouderen en geeft ons een kijkje in de bevindingen uit haar verschillende onderzoeksprojecten.

Hoe zie jij fijn ouder worden voor je? 

“Ik denk dat er voor mij persoonlijk twee dingen belangrijk zijn: maatschappelijk betekenisvol zijn en sociale contacten onderhouden. Dat zijn wat mij betreft twee randvoorwaarden voor fijn ouder worden.” 

Heeft je onderzoek je persoonlijke visie op ouder worden veranderd?

“Ja, zeker. Ik kijk niet meer zo op van leeftijd. Veel mensen vinden zeventig of tachtig oud, maar ik vind mensen nu vaak pas later oud. Ik denk dat het mijn beeld heel erg heeft veranderd, omdat ik in de praktijk zie hoeveel negentigplussers vaak nog kunnen en hoeveel plezier ze ergens uit kunnen halen. Je ziet op die manier dat er nog heel veel waardevolle dingen zijn die je nog kan doen op die leeftijd.”

En hoe zie je dat bij de oudere mensen die je spreekt voor je onderzoek? Zijn zij veel bezig met ouder worden?

“Niet zoveel eigenlijk. Na het gesprek is er vaak iemand die zegt: ‘Wat leuk om het hierover te hebben, want eigenlijk sta ik er nooit bij stil.’ Mensen zijn in het dagelijks leven niet veel bezig met bewust stilstaan bij wat ze willen op hun oude dag. Je merkt dat mensen er anders over gaan nadenken zodra je ze dat soort vragen stelt.”

Vind je dat het gesprek over ouder worden meer zou moeten plaatsvinden?

“Ik merk aan de reacties dat veel mensen het waardevol vinden een gesprek te voeren over ouder worden en wat zij daarbij belangrijk vinden. Als je op een prettige manier oud wil worden is het belangrijk om te weten: wat vind ik fijn en wat vind ik écht belangrijk? Ik sprak bijvoorbeeld een vrouw die is verhuisd naar een aangepaste woning vanwege haar verminderde mobiliteit. Nu dat ze een tijdje in de aangepaste woning woont en hersteld is van haar mobiliteitsbeperking, merkt ze dat mensen uit haar netwerk, die nu minder makkelijk even op bezoek kunnen komen, veel belangrijker voor haar leefplezier zijn dan het praktisch wonen. Vaak wordt daar pas bij stilgestaan op het moment dat je zo’n keuze moet maken. Dat is jammer, want om echt fijn oud te worden, moet je verder kijken dan de fysieke kant van ouder worden.”

Je hebt ook veel onderzoek naar beeldvorming gedaan, wat zijn je bevindingen?

“Mensen die positiever zijn ten opzichte van ouder worden zijn vaak tevredener over hun leven als ze oud zijn. Het beeld dat je hebt over ouder worden heeft invloed op de manier waarop je ouder worden ervaart. Wanneer je ouder worden ziet als een neerwaartse spiraal met heel veel ongewilde schommelingen dan ga je het ook eerder zo ervaren. Maar wanneer je ouder worden wat genuanceerder ziet en ook de krachtige kant ervan inziet, geeft dat je meer gevoel voor de mogelijkheden die er zijn.”

Wat is er volgens jou nodig om het beeld over oud worden genuanceerder te krijgen?

“Ik denk dat het onderwerp sowieso meer aandacht verdient. Je hoort veel ouderen zeggen dat ze zelf niet oud zijn. Dat is een ontkenning van ouder worden als een levensfase die ook gewaardeerd kan worden. Daarnaast zijn er ook een hoop andere dingen die zouden moeten veranderen. In Nederland hangt ons beeld over ouder worden samen met het idee dat ouderen afhankelijk zijn. Dat beeld is best wel zwart-wit: je bent of afhankelijk of je bent het niet. Er zit natuurlijk heel veel tussen. Het is niet zo dat als je met een rollator loopt, je voor de rest niks meer kan. Als we zouden zien dat je op sommige gebieden afhankelijk kunt zijn en op andere onafhankelijk, zou dat helpen bij een genuanceerder beeld van ouder worden.” 

Wat hoop jij terug te zien in de ideeën van de Leven Lang Leven-pioniers?

“Ik zou graag terugzien dat men kijkt naar wat ouderen zelf fijn vinden. Vaak wordt het voor hen bedacht, maar ik hoop dat het samen met hen wordt bedacht. Ook gaat Leven Lang Leven over fijn ouder worden en niet over fit ouder worden. Vaak richten interventies voor ouderen zich te eenzijdig op gezondheid. Dat heeft denk ik te maken met het beeld van ouderen als afhankelijke mensen. Deze afhankelijkheid vinden veel mensen ongewenst, dus focussen we al snel op het zo gezond mogelijk blijven. Dat heeft ook te maken met hoe we ouderen de afgelopen jaren hebben neergezet in de samenleving en in de media: als last, veroorzakers van hoge zorgkosten en pensioenkosten, een demografische tsunami. Ik denk dat veel senioren zich daarom geroepen voelen om te zeggen: ‘Ik ben geen last, ik kan voor mezelf zorgen.’ Dat zou niet nodig moeten zijn. Zelfs al is het een grote kostenpost, ik vind dat de maatschappelijke waardering voor ouderen anders zou moeten zijn. Dat hoop ik ook terug te zien in de ideeën.”

Wat zou je graag anders zien als het gaat om fijn ouder worden? 

“Men kijkt snel vanuit beperkingen in plaats van mogelijkheden. Mensen vinden het niet fijn om op beperkingen aangesproken te worden, en het geeft vaak een eenzijdig beeld. Ik denk dat we ons meer op dingen moeten richten die we belangrijk vinden en waar we nog mogelijkheden zien. Die kun je dan ook inzetten of ontwikkelen. Veel innovaties zijn een oplossing voor de functionele beperkingen die senioren hebben, zoals slimme rollators of wandelstokken die bepaalde extra functies hebben. Het gaat nog weinig over wat senioren zelf willen. In klantonderzoeken van zulke innovaties hoor je dan ook vaak van ouderen: ‘Hartstikke mooi, alleen niet voor mij, maar voor echt oude mensen.’ Zolang het beeld van ouder worden niet aantrekkelijk is en mensen zich er liever niet mee identificeren, zal je innovaties neer moeten zetten die mogelijkheden benadrukken in plaats van beperkingen en het voorkomen van de negatieve consequenties daarvan.”  

En wat zou je als individu kunnen doen?

“Ik denk dat het belangrijk is dat je door een andere bril naar ouderen kijkt. We kunnen meer het gesprek aangaan om te begrijpen wat ouderen bezighoudt en wat ze belangrijk vinden. We moeten af van een standaardbeeld van senioren. Veel jongeren denken bijvoorbeeld dat het leven in een verpleeghuis eenzaam is, terwijl dat vaak niet de realiteit is. Omdat er zoveel aandacht naar dit beperkte beeld uitgaat, blijft dat gemakkelijk hangen. Dus mijn tip is: ga het gesprek aan en vraag wat ouderen bezighoudt en wat ze belangrijk vinden.”