Samen oud worden

Als professor Humanisme en Sociale Weerbaarheid en bijzonder hoogleraar Empowerment van Ouderen aan de Universiteit voor Humanistiek houdt Anja Machielse zich bezig met het welbevinden van ouderen en de rol die de samenleving daarin kan spelen.

U bent hoogleraar Empowerment van Ouderen aan de Universiteit voor Humanistiek. Wat betekent dat?
Empowerment van ouderen is gericht op twee zaken. Ten eerste op de ouderen zelf. Hoe kunnen ze hun leven als zinvol (blijven) ervaren en wat voor soort ondersteuning is daarbij nodig? Daarnaast gaat het om het stimuleren van sociale betrokkenheid en het vinden van manieren om sociale insluiting van ouderen in de samenleving te bevorderen. Het gaat dus eigenlijk om sociale weerbaarheid, zowel op het persoonlijke als het collectieve niveau van de samenleving.

Wat is het belangrijkste voor het welzijn van mensen?
Dat is een netwerk met betekenisvolle sociale relaties. Het gaat daarbij niet om het aantal contacten, maar om de kwaliteit ervan. Als de aanwezige contacten niet aan iemands behoefte voldoen, voelen mensen zich eenzaam. Dit betekent dat mensen die veel alleen zijn niet per se eenzaam zijn. Als ze enkele contacten hebben die voorzien in hun behoefte aan steun en nabijheid, dan voelen ze zich niet eenzaam. Alleen zijn en eenzaamheid worden vaak met elkaar in verband gebracht, maar hebben dus eigenlijk niks met elkaar te maken. Eenzaamheid is een gevoel dat samenhangt met een gemis dat men ervaart. Het gevoel dat de contacten die iemand heeft niet voldoen aan de behoefte die iemand heeft.

Om wat voor soort behoeften kan dat gaan?
Intimiteit, vertrouwdheid of nabijheid, maar ook erbij horen of steun en zorg krijgen als dat nodig is. Er zijn verschillende vormen van eenzaamheid die samenhangen met het gemis dat iemand ervaart. Emotionele eenzaamheid, is een gebrek aan emotionele nabijheid of diepgang in de aanwezige contacten. Dat kan bijvoorbeeld ontstaan als de partner wegvalt en de overgebleven contacten dat specifieke contact niet kunnen compenseren. Sociale eenzaamheid is juist een gemis aan een breder sociaal leven met kennissen en vrienden. Mensen hebben af en toe zin in gezelschap, om gewoon een praatje te maken en afleiding te zoeken. Ook kan er sprake zijn van existentiële eenzaamheid. Dan gaat het niet om het ontbreken van een bepaald soort relatie, maar om een gevoel van onbehagen, of verlatenheid. Het gevoel dat je nergens bij hoort, of niet goed in de samenleving past.

Is vitaliteit en fysieke gezondheid niet net zo belangrijk voor het welzijn van ouderen?
Gezondheid is erg belangrijk, maar een goed functionerend netwerk met sociale relaties is onmisbaar voor welzijn en geluk. Mensen met gezondheidsproblemen ontlenen veel steun aan hun contacten, zowel in praktisch als emotioneel opzicht. Andersom is langdurige eenzaamheid schadelijk voor de gezondheid; het kan zowel tot fysieke als mentale problemen leiden.

Ervaren ouderen vaker eenzaamheid?
Ze hebben meer kans om eenzaam te worden dan jonge mensen. Dat heeft te maken met hun levensfase. Bij ouderen krimpt het netwerk meestal omdat er geleidelijk mensen wegvallen. Ook is het vaak moeilijker om bestaande relaties te onderhouden. Problemen met gezondheid of mobiliteit maken het bijvoorbeeld moeilijker om anderen te bezoeken of om deel te nemen aan sociale activiteiten. Maar sommige mensen die op latere leeftijd heel eenzaam zijn, waren dat op jongere leeftijd ook al. Dat zien we vooral bij existentiële eenzaamheid; mensen die altijd het gevoel hebben gehad er niet echt bij te horen. Eenzaamheid onder ouderen is wat minder een taboe dan bij jonge mensen. Die zeggen niet zo snel dat ze eenzaam zijn, maar ze kunnen het wel degelijk zijn. Het komt in alle leeftijdscategorieën voor.

Heeft eenzaamheid van ouderen ook met de samenleving te maken?
Dat speelt zeker een rol. Onze samenleving is de laatste decennia enorm veranderd en steeds individualistischer geworden. Voorheen waren er meer vanzelfsprekende contacten in de directe woonomgeving. Dat hoefden niet per se je vrienden te zijn, maar je kende wel iedereen. Dat gaf een gevoel van vertrouwdheid. Je was daar ook veel meer op aangewezen. Tegenwoordig vinden we het belangrijker om zelf te bepalen met wie we omgaan. Met alle mogelijkheden van nu is het niet nodig dat onze vrienden in de buurt wonen, we kunnen op allerlei manieren contact onderhouden. Hierdoor zijn we selectiever geworden in onze contacten. Dat heeft ook te maken met onze drukke levens. Er wordt van alles van ons verwacht, dus in onze vrije tijd beperken we ons tot contacten met de mensen die belangrijk voor ons zijn. Contacten in onze woonomgeving hebben we minder hard nodig. Ouderen, zeker de oudere ouderen, kunnen daardoor tussen wal en schip vallen, want het is niet vanzelfsprekend meer dat buren even op de koffie komen.

Wat helpt tegen deze eenzaamheid?
Betekenisvol contact met oprechte aandacht is voor mensen het allerbelangrijkste. Wanneer mensen ouder worden, steeds minder dingen kunnen doen en zich minder nuttig voelen, komen er vragen op als: Doe ik er nog wel toe? Ben ik nog belangrijk voor iemand of de samenleving? Dat soort gevoelens zijn natuurlijk niet zomaar op te lossen met een bingoavond. Dat neemt niet weg dat sociale activiteiten en bredere sociale contacten heel waardevol kunnen zijn. Ze bieden in elk geval afleiding en gezelschap.

Ons zorgsysteem is nu vooral gericht op fysieke zorg. Wat kunnen we als samenleving doen om te zorgen dat ouderen die betekenisvolle contacten krijgen?
We zouden wat meer aandacht moeten hebben voor kwetsbare ouderen in onze omgeving We kunnen investeren in relaties die soms wat oppervlakkig voelen, maar voor anderen wel heel betekenisvol kunnen zijn. Een situatie als de coronacrisis laat zien dat de bereidheid er is. Vrijwilligersorganisaties krijgen nu veel aanmeldingen van mensen die iets voor anderen willen doen. Omdat we niet meer gewend zijn om dat zelf te doen, moet dit nu allemaal georganiseerd worden.

Ondanks de toenemende bereidheid om kwetsbare ouderen te ondersteunen, zien we ook dat de beeldvorming van ouderen juist negatiever wordt. Hoe kan dat?
In een crisis als deze worden economische en gezondheidsgevolgen tegen elkaar afgewogen. Hierdoor komen allerlei stereotypen naar voren, die de verschillen tussen met name jong en oud op scherp stellen. Sommigen vinden dat mensen die ouder worden geen economische waarde meer hebben. Dat heeft te maken met onze neoliberale samenleving. De maat waaraan wordt afgemeten of wij nog iets bijdragen aan de samenleving is prestatie, en dan vooral in termen van betaald werk. Maar het gaat ook over beschaving, waardigheid en moraal. Ook als je economisch niet meer productief bent, moet je een zinvol leven kunnen leiden.

Gaat het te weinig over wat ouderen anderen te bieden hebben?
In ongelooflijk veel organisaties bieden ouderen hulp aan allerlei kwetsbare groepen, ze doen vrijwilligerswerk in de zorg dat anders niet zou gebeuren, ze passen op kleinkinderen zodat hun eigen kinderen kunnen werken. De meeste ouderen dragen op allerlei manieren bij. Maar dat wordt niet gewaardeerd, omdat hun werk niet in het systeem van consumentisme en economische productiviteit past.

In dit project zijn we op zoek naar innovaties voor als we oud zijn en zorg nodig hebben. Wanneer is een initiatief meer dan alleen een goed bedoeld project?
Ik denk dat het belangrijk is om te realiseren dat eenzaamheid heel complex is en vaak gepaard gaat met levens- en zingevingsvragen. Daarom zijn er geen standaardoplossingen. Ouderen hebben levens achter zich en die hebben ze op een bepaalde manier ingevuld. Hun sociale behoeften kunnen sterk verschillen, en ze verkeren in zeer diverse situaties en omstandigheden. Dus wat eigenlijk het belangrijkste is: bedenk op wie je je aandacht richt. Het levert veel positiefs op als je de tijd neemt om te kijken wie je voor je hebt en waar iemand nou eigenlijk behoefte aan heeft. En dat kan iets heel anders zijn dan dat je zelf zou kunnen bedenken. Als je iemand wilt helpen, dan moet je beginnen met naar iemand luisteren.